рдкрд░рдорд╕рдд्рддा рдХा рдХ्рд░ीрдб़ा рд╡िрдиोрдж
рдХाрди्рдЯ, рд╣ेрдЧрд▓, рдк्рд▓ेрдЯो рдПрд░िрд╕्рдЯाрдЯрд▓ рдЖрджि рдк्рд░рдХृрддि рд╡िрдж्рд╡ाрди् рдпрд╣ рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि рдПрдХ рдРрд╕ी рд╕рдд्рддा рд╣ै, рдЬो рдм्рд░рд╣्рдоाрдг्рдб рдХी рд░рдЪрдпिрддा рд╣ै рдпा рд╕्рд╡рдпं рдм्рд░рд╣्рдоाрдг्рдб рд╣ै рдХिрди्рддु рдЗрдирдоें рд╕े рдХिрд╕ी рдиे рднी рдкूрд░्рдг рд╡िрдЪाрд░ рджेрдиे рдоें рдЕрдкрдиे рдЖрдкрдХो рд╕рдорд░्рде рдирд╣ीं рдкाрдпा। рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рдЬिрддрдиे рднी рдзрд░्рдо рд╣ै, рд╡рд╣ рд╕рдм рдИрд╢्рд╡рд░ीрдп рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХो рдоाрдирддे рд╣ैं। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдзрд░्рдо рдЕрдкрдиे рдм्рд░рд╣्рдо рдХे рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдоें рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдФрд░ рдХрдеाрдпें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ैं, рдХिрди्рддु рдЙрд╕ рд╕рдд्рддा рдХा рд╕рд╡िрд╡ेрдХ рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рдЗрдирдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा, рддрдеाрдкि рд╡े рдЙрдЪ्рдЪ рд╕рдд्рддा рдХी рд╕рд░्рд╡рд╢рдХ्рддिрдордд्рддा рдкрд░ рдЕрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдирд╣ीं рдХрд░рддे।
рдИрд╢्рд╡рд░ рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдЕрдиुрд╕рди्рдзाрди рдХी рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдбाрд░्рд╡िрди рд╕े рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рд╣ोрддी рд╣ै। рдбाрд░्рд╡िрди рдПрдХ рдорд╣ाрди् рдЬीрд╡-рд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдеे, рдЙрди्рд╣ोंрдиे рджेрд╢-рд╡िрджेрд╢ рдХे рдк्рд░ाрдгिрдпों, рдкрд╢ुрдУं рдФрд░ рд╡рдирд╕्рдкрддिрдпों рдХा рдЧрд╣рди рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдФрд░ 1859 рдПрд╡ं 1871 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдЕрдкрдиे рджो рдЧ्рд░рди्рдеों рдоें рдпрд╣ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рдХि рд╕ंрд╕ाрд░ рдХे рд╕рднी рдЬीрд╡ рдПрдХ рд╣ी рдЖрджि рдЬीрд╡ рдХे рд╡िрдХрд╕िрдд рдФрд░ рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд░ूрдк рд╣ैं। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдмрддाрдпा—рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рдЬीрд╡ों рдХी рдЬिрддрдиी рднी рдЬाрддिрдпां рдФрд░ рдЙрдкрдЬाрддिрдпां рд╣ैं, рдЙрдирдоें рдмрдб़ी рд╡िрд▓рдХ्рд╖рдг рд╕рдоाрдирддाрдпें рдФрд░ рдЕрд╕рдоाрдирддाрдпें рд╣ैं। рд╕рдоाрдирддा рдпрд╣ рдХि рдЙрди рд╕рднी рдХी рд░рдЪрдиा рдПрдХ рд╣ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рддрдд्рд╡ рд╕े рд╣ुрдИ рд╣ै рдФрд░ рдЕрд╕рдоाрдирддा рдпрд╣ рд╣ै, рдЙрдирдХी рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдмрдиाрд╡рдЯ рд╕рдмрд╕े рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╣ै। рдЕрдиुрд╡ांрд╢िрдХрддा рдХा рдЖрдзाрд░ рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рд╕्рдеिрддि рд╣ै, рдЙрд╕рдХी рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рдоें рднाрдЧ рд▓ेрдиे рд╡ाрд▓ी рдХ्рд╖рдорддा рдЪाрд╣े рдХिрддрдиी рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рдХ्рдпों рди рд╣ो।
рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдоेंрдбрд▓, рд╣ाрд▓ैрдг्рдб рдХे рд╣्рдпूрдЧो рджрд╡्рд░ी рдиे рднी рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпे рдФрд░ рдпрд╣ рдкाрдпा рдХि рдЬीрд╡ рдоें рдЕрдиुрд╡ांрд╢िрдХ-рд╡िрдХाрд╕ рдоाрддा-рдкिрддा рдХे рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рдЧुрдг рд╕ूрдд्рд░ों (рдХ्рд░ोрдоोрд╕ोрдо) рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै। рд╣ाрд░्рд╡рд░्рдб рдпूрдиिрд╡рд░्рд╕िрдЯी (рдЕрдоेрд░िрдХा) рдХे рдбा. рдЬेрдо्рд╕ рд╡ाрдЯ्рд╕рди рдФрд░ рдХैрдо्рдм्рд░िрдЬ рдпूрдиिрд╡рд░्рд╕िрдЯी (рдЗंрдЧ्рд▓ैрдг्рдб) рдХे рдбा. рдл्рд░ांрд╕िрд╕ рдХ्рд░िрдХ рдиे рднी рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдпोрдЧों рдж्рд╡ाрд░ा рд╢рд░ीрд░ рдХे рдХोрд╢ों (рд╕ेрд▓्рд╕) рдХी рднीрддрд░ी рдмрдиाрд╡рдЯ рдХा рд╡िрд╕्рддृрдд рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдФрд░ рдЧुрдг рд╕ूрдд्рд░ों (рдХ्рд░ोрдоोрд╕ोрдо) рдХी рдЦोрдЬ рдХी। рдЬीрди्рд╕ (рдЧुрдг рд╕ूрдд्рд░ों рдоें рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдЧांрдаें) рдЙрд╕ी рдХी рд╡िрд╕्рддृрдд рдЦोрдЬ рдХा рдкрд░िрдгाрдо рдеीं। рдЗрди рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдиे рдмрддाрдпा рдХि рдордиुрд╖्рдп рд╢рд░ीрд░ рдоें рдбोрд░े рдХी рд╢рдХ्рд▓ рдоें рдкाрдпे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдЧुрдг-рд╕ूрдд्рд░ों рдХो рдпрджि рдЦींрдЪрдХрд░ рдмрдв़ा рджिрдпा рдЬाрдпे рддो рдЙрд╕рд╕े рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдм्рд░рд╣्рдоाрдг्рдб рдХो рдиाрдкा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдмрд╕ рдЗрд╕рд╕े рдЕрдзिрдХ рдФрд░ рдоूрд▓рд╕्рд░ोрдд рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдирд╣ीं рд▓рдЧा рдкाрдпे рддрдм рд╕े рдЙрдирдХी рдЦोрдЬों рдХी рджिрд╢ा рдФрд░ рд╣ी рд╣ै। рдЙрд╕ рдПрдХ рдЕрдХ्рд╖рд░, рдЕрд╡िрдиाрд╢ी рдФрд░ рд╕рд░्рд╡рд╡्рдпाрдкी рддрдд्рд╡ рдХे рдЧुрдгों рдХा рдкрддा рд▓рдЧाрдиा рдЙрдирдХे рд▓िрдпे рд╕рдо्рднрд╡ рди рд╣ुрдЖ, рдЬो рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЕрдгु рдоें рд╕ृрдЬрди рдпा рд╡िрдиाрд╢ рдХी рдХ्рд░िрдпा рдоें рднाрдЧ рд▓ेрддा рд╣ै। рд╣ां рдЗрддрдиा рдЕрд╡рд╢्рдп рд╣ुрдЖ рдХि рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдиे рдпрд╣ рд╕िрдж्рдз рдХрд░ рджिрдпा рдХि—(1) рд╕ाрд░ा рдЬीрд╡ рдЬрдЧрдд् рдПрдХ рд╣ी рддрдд्рд╡ рд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдЖ рд╣ै, (2) рдЧुрдгों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЬीрд╡िрдд рд╢рд░ीрд░ों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै।
рдпрдж्рдпрдкि рдпрд╣ рдЬाрдирдХाрд░िрдпां рдЕрднी рдиिрддाрди्рдд рдЕрдкूрд░्рдг рд╣ैं рддो рднी рдЙрдирд╕े рдордиुрд╖्рдп рдХो рд╕рдд्рдп рдХी рдпрдеाрд░्рде рдЬाрдирдХाрд░ी рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ेрд░рдгा рдЕрд╡рд╢्рдп рдоिрд▓рддी рд╣ै। ‘рдХрдЯेрдо्рдк्рд░ेрд░ी рдеाрдЯ рдЖрдл рдЧ्рд░ेрдЯ рдм्рд░िрдЯेрди’ рдХे рд╡िрдж्рд╡ाрди् рд▓ेрдЦрдХ рдП.рдПрди. рд╡िрдбрдЧрд░ी рд▓िрдЦрддे рд╣ैं—‘‘рд╡े рддрдд्рд╡ рдЬो рдЬीрд╡рди рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рдЬिрдирдХी рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдиे рдЬाрдирдХाрд░ी рдХी рд╣ै, рдЙрдирдоें рдпрдеाрд░्рде рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХे рдЕрдиुрдкाрдд рдоें рдмрд╣ुрдд рдХрдоी рд╣ै, рдЖрдЬ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рд╣ै рдХि рд╕ांрд╕ाрд░िрдХ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рд╕े рднी рдЕрдзिрдХ рд╡िрд╢ाрд▓ рдоाрдирд╡ीрдп рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХ्рдпा рд╣ैं, рдЗрд╕рдХा рдкрддा рд▓рдЧाрдпा рдЬाрдпे। рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╕े рд╣ी рдирд╣ीं, рдмौрдж्рдзिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рднी рдЙрд╕рдХी рдЦोрдЬ рдХी рдЬाрдиी рдЪाрд╣िрдП। рд╣рдоाрд░ा рднौрддिрдХ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдЕрд░्рдеाрдд् рд╣рдоाрд░े рд╢рд░ीрд░ рдХी рд░рдЪрдиा рдФрд░ рдЗрд╕рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдоाрдирд╡ рдХे рдкूрд░्рдг рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рд╕े рдХोрдИ рддाрд▓рдоेрд▓ рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рд╣рдоाрд░ी рднाрд╡рдиाрдд्рдордХ рд╕рди्рддुрд╖्рдЯि рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддी, рдЗрд╕рд▓िрдпे рд╣рдоें рдЬीрд╡рди рдХे рдоूрд▓рд╕्рд░ोрдд рдХी рдЦोрдЬ рдХрд░рдиी рдкрдб़ेрдЧी। рдЕрдкрдиे рдЕрддीрдд рдФрд░ рднрд╡िрд╖्рдп рдХे рдмीрдЪ рдеोрдб़ा-рд╕ा рд╡рд░्рддрдоाрди рд╣ै, рдХ्рдпा рд╣рдоें рдЙрддрдиे рд╕े рд╣ी рд╕рди्рддोрд╖ рдоिрд▓ рд╕рдХрддा рд╣ै, рд╣рдоें рдЕрдкрдиे рдЕрддीрдд рдХी рд╕्рдеिрддि рдФрд░ рднрд╡िрд╖्рдп рдоें рд╣рдоाрд░ी рдЪेрддрдиा рдХा рдХ्рдпा рд╣ोрдЧा, рд╣рдо рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рдХ्рдпों рд╣ैं рдФрд░ рдХ्рдпा рдХुрдЫ рдРрд╕े рдЖрдзाрд░ рд╣ैं рдЬिрдирд╕े рдмंрдзे рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╣рдо рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рд╣ैं, рдЗрдирдХी рдЦोрдЬ рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдпे।’’ рдЗрди рдкंрдХ्рддिрдпों рдоें рд╡рд╣ी рдмाрдд рдк्рд░рддिрдз्рд╡рдиिрдд рд╣ोрддी рд╣ै, рдЬो рдКрдкрд░ рдХрд╣ी рдЧрдИ рд╣ै। рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдиे рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рднрд▓े рд╣ी рди рджिрдпा рд╣ो рдкрд░ рдЙрд╕рдиे рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ा рджेрдХрд░ рдордиुрд╖्рдп рдХा рдХрд▓्рдпाрдг рд╣ी рдХिрдпा рд╣ै। ‘рдЕрдеाрддो рдм्рд░рд╣्рдо рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ा’ рдм्рд░рд╣्рдо рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдХे рд▓िрдпे рд╣рдо рддрднी рддрдд्рдкрд░ рд╣ोрддे рд╣ैं, рдЬрдм рдЙрд╕ рдоूрд▓рд╕्рд░ोрдд рдХे рдк्рд░рддि рд╣рдоाрд░ी рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ा рдЬाрдЧ рдкрдб़рддी рд╣ै।
.... рдХ्рд░рдорд╢ः рдЬाрд░ी
✍ЁЯП╗ рдкं рд╢्рд░ीрд░ाрдо рд╢рд░्рдоा рдЖрдЪाрд░्рдп
ЁЯУЦ рддрдд्рд╡ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдмрди्рдзрди рдоुрдХ्рддि рдкृрд╖्рда ренрен
рдкрд░рдо рдкूрдЬ्рдп рдЧुрд░ुрджेрд╡ рдиे рдпрд╣ рдкुрд╕्рддрдХ 1979 рдоें рд▓िрдЦी рдеी

рдХोрдИ рдЯिрдк्рдкрдгी рдирд╣ीं:
рдПрдХ рдЯिрдк्рдкрдгी рднेрдЬें